इयत्ता १२ वीच्या (HSC) इंग्रजी 'युवकभारती' पाठ्यपुस्तकातील कवितांचे रसग्रहण (Critical Appreciation) हे बोर्ड परीक्षेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. बोर्डाच्या प्रश्नपत्रिकेमध्ये प्रश्न क्र. ३ (B) मध्ये रसग्रहणासाठी ४ गुण दिले जातात [९८, १६१].
बोर्डाच्या नियमांनुसार, रसग्रहण लिहिताना खालील मुद्द्यांचा समावेश असणे आवश्यक आहे:
- Title/Poet (शीर्षक आणि कवी): कवितेचे नाव आणि कवीचा परिचय.
- Theme/Central Idea (मध्यवर्ती कल्पना): कवितेचा मुख्य विषय.
- Poetic Style/Language (काव्यशैली आणि भाषा): यमक योजना (Rhyme Scheme) किंवा मुक्त छंद (Free Verse).
- Poetic Devices (भाषिक वैशिष्ट्ये): अलंकार (Figures of Speech) आणि प्रतिमा (Imagery).
- Special Features (विशेष वैशिष्ट्ये): कवितेचा प्रकार किंवा वेगळेपण.
- Message/Moral (संदेश आणि मूल्ये): कवितेतून मिळणारा बोध.
- Your Opinion (तुमचे मत): तुम्हाला कविता का आवडली [८, ९८, २००].
खाली सर्व कवितांचे बोर्डाच्या दृष्टिकोनातून संक्षिप्त रसग्रहण तपशील दिले आहेत:
१. २.१ Song of the Open Road (वॉल्ट व्हिटमन)
- कवी: वॉल्ट व्हिटमन, ज्यांना 'मुक्त छंदाचे जनक' (Father of free verse) मानले जाते [१००].
- मध्यवर्ती कल्पना: स्वातंत्र्य, आत्म-जागरूकता आणि जीवनाचा प्रवास आनंदाने आणि सकारात्मकतेने करणे [९, १००].
- काव्यशैली: ही कविता मुक्त छंद (Free Verse) मध्ये लिहिलेली आहे [८५, १००].
- अलंकार: रूपक (Metaphor), विरोधाभास (Paradox), व्युत्क्रम (Inversion) [९, ८५, १०१].
- संदेश: स्वतःच्या नशिबाचे निर्माते बना आणि भूतकाळातील ओझे टाकून आत्मविश्वासाने पुढे चला [९, १७].
२. २.२ Indian Weavers (सरोजिनी नायडू)
- कवी: सरोजिनी नायडू (Nightingale of India) [२, २४].
- मध्यवर्ती कल्पना: मानवी जीवनाचे तीन मुख्य टप्पे (जन्म, तारुण्य आणि मृत्यू) विणकरांच्या कामातून आणि दिवसाच्या तीन वेगवेगळ्या वेळेतून (सकाळ, सायंकाळ, रात्र) दर्शवले आहेत [२, ९, २४].
- काव्यशैली: ही एक छोटी गीतात्मक कविता (Lyrical Poem) असून याची यमक योजना 'aabb' अशी आहे [९, २७].
- अलंकार: उपमा (Simile), रूपक (Metaphor), आणि दृश्यात्मक प्रतिमा (Imagery) [९, १०३].
- संदेश: मानवी जीवन हे विविध रंगांनी आणि टप्प्यांनी विणलेले असून मृत्यू हा त्याचा अपरिहार्य भाग आहे [४, २५, १०३].
३. २.३ The Inchcape Rock (रॉबर्ट साउथी)
- कवी: रॉबर्ट साउथी [६४, १०४].
- मध्यवर्ती कल्पना: 'जैसी करणी वैसी भरणी' (Poetic Justice); वाईट कृत्य करणाऱ्याला अखेर स्वतःच्या कर्माची शिक्षा मिळते [१०, २८, १०५].
- काव्यशैली: हा एक पोवाडा किंवा कथागीत (Ballad) आहे [१०, ६४, १०५].
- अलंकार: अनुप्रास (Alliteration), ध्वन्यानुकरण (Onomatopoeia), चेतनगुणोक्ती (Personification) [१०, ३२, १०५].
- संदेश: इतरांचे नुकसान करण्याचा प्रयत्न केल्यास अखेर स्वतःचेच नुकसान होते [१०, ८७].
४. २.४ Have You Earned Your Tomorrow (एडगर गेस्ट)
- कवी: एडगर गेस्ट, ज्यांना 'लोकांचा कवी' (People’s Poet) म्हटले जाते [१०६].
- मध्यवर्ती कल्पना: आपण आज केलेल्या निस्वार्थी आणि दयाळू कृत्यांवर आपले उद्याचे भविष्य अवलंबून असते [१०, ३५, १०७].
- काव्यशैली: ही एक उपदेशात्मक (Didactic) कविता असून ती प्रश्नार्थक शैलीत (Interrogation) लिहिलेली आहे [१०, १०७].
- अलंकार: अनुप्रास, पर्यायोक्ती (Synecdoche) [१०, १०७].
- संदेश: इतरांना मदत करून आपला दिवस अर्थपूर्ण बनवा, तरच देवाला आपल्याला आणखी एक दिवस देण्याचे कारण मिळेल [३९, १०८].
५. २.५ Father Returning Home (दिलीप चित्रे)
- कवी: दिलीप चित्रे [१२, ७३].
- मध्यवर्ती कल्पना: आधुनिक महानगरातील वृद्धांचे एकाकीपण (Alienation) आणि कुटुंबात होणारे त्यांचे दुर्लक्ष [१२, ४१, ७३, ७६].
- काव्यशैली: ही एक आत्मचरित्रात्मक (Autobiographical) कविता असून मुक्त छंदात (Free Verse) लिहिली आहे [४२, ७३, १०९].
- अलंकार: उपमा (Simile) - "Like a word dropped from a long sentence", चेतनगुणोक्ती [७३, ७४, ११०].
- संदेश: वृद्धांची काळजी घेणे आणि त्यांचा सन्मान करणे आवश्यक आहे [७३, ८९, ११०].
६. २.६ Money (विलियम एच. डेव्हिस)
- कवी: विलियम एच. डेव्हिस [४८, ३००].
- मध्यवर्ती कल्पना: श्रीमंतीत अनेक खोटे मित्र असतात, पण गरिबीत थोडेच असले तरी खरे आणि प्रामाणिक मित्र मिळतात [११, ४८, ३०१].
- काव्यशैली: पाच कडव्यांची ही कविता असून शेवटच्या तीन कडव्यांची यमक योजना 'abab' आहे [९०, ३०१].
- अलंकार: विरोधाभास (Antithesis), व्युत्क्रम (Inversion), उपमा [११, ५०, १०२].
- संदेश: पैसा हा सुखाचा एकमेव मार्ग नाही; खरा आनंद साधेपणात आणि खऱ्या नात्यात असतो [११, ९०, ११२].
७. २.७ She Walks in Beauty (लॉर्ड बायरन)
- कवी: लॉर्ड बायरन [११, ५२].
- मध्यवर्ती कल्पना: स्त्रीचे बाह्य सौंदर्य आणि तिची आंतरिक सात्विकता यांचा सुंदर मिलाफ [११, ५२, ५३].
- काव्यशैली: ही एक लघू भावगीत (Lyrical Poem) आहे [११, ५२].
- अलंकार: प्रतिमासृष्टी (Imagery), रूपक, चेतनगुणोक्ती, विरोधाभास [११, ५५, २९५].
- संदेश: ज्यांचे मन शांत आणि शुद्ध असते, त्यांनाच खरे सौंदर्य प्राप्त होते [११, ५५].
८. २.८ Small Towns and Rivers (ममांग दाई)
- कवी: ममांग दाई [१२, ५७].
- मध्यवर्ती कल्पना: निसर्गाची अमरता (Eternity) आणि मानवी जीवनाची नश्वरता; निसर्ग संवर्धनाची गरज [१२, ५७, ५८].
- काव्यशैली: ही एक निसर्ग कविता (Nature Poetry) आहे [१२].
- अलंकार: विरोधाभास, रूपक, मानवीकरण [१२, २९६].
- संदेश: आधुनिकतेच्या नावाखाली निसर्गाचा नाश करू नका; आपल्या पूर्वजांचा ठेवा निसर्गाच्या रूपात जपा [५८, ५९].
बोर्डाच्या परीक्षेत गुणांचे विभाजन (Marks Distribution): १. विषयाची समर्पकता (Appropriateness of theme): २ गुण २. स्पष्टीकरण आणि सादरीकरण (Explanation & Presentation): १ गुण ३. वैयक्तिक मत (Personal Opinion): १ गुण [९८].
(टीप: हा प्रतिसाद दिलेल्या स्रोतांवर आधारित आहे. अधिक सविस्तर उत्तरासाठी पाठ्यपुस्तकातील मूळ कवितांचे वाचन करणे उपयुक्त ठरेल.)
