To sir with love novel

'टू सर, विथ लव्ह' (१९६७): एक सविस्तर अभ्यास आणि कथासार

1.0 प्रस्तावना: लंडनच्या ईस्ट एन्डमधील एक अविस्मरणीय कथा

१९६७ साली प्रदर्शित झालेला 'टू सर, विथ लव्ह' हा केवळ एक चित्रपट नसून, १९६० च्या दशकातील ब्रिटिश चित्रपटसृष्टीतील एक महत्त्वपूर्ण सामाजिक दस्तऐवज आहे. या चित्रपटाने त्या काळातील सामाजिक आणि वांशिक मुद्द्यांना एका हृदयस्पर्शी मानवी कथेच्या चौकटीत अत्यंत प्रभावीपणे मांडले. दिग्दर्शक जेम्स क्लॅव्हेल यांनी एका अशा शिक्षकाची कथा सादर केली, जो लंडनच्या ईस्ट एन्डमधील बंडखोर विद्यार्थ्यांच्या वर्गाला केवळ शिस्तच लावत नाही, तर त्यांना परस्पर आदर आणि सन्मानाचे धडेही देतो. यामुळे हा चित्रपट त्या दशकातील एक अविस्मरणीय आणि महत्त्वपूर्ण कलाकृती म्हणून ओळखला जातो.

तपशील	माहिती
दिग्दर्शक	जेम्स क्लॅव्हेल (James Clavell)
आधारित	ई. आर. ब्रेथवेट (E. R. Braithwaite) यांच्या १९५९ च्या आत्मचरित्रात्मक कादंबरीवर
प्रमुख कलाकार	सिडनी पॉइटिए (Sidney Poitier)
मुख्य विषय	लंडनच्या ईस्ट एन्डमधील एका माध्यमिक शाळेतील सामाजिक आणि वांशिक मुद्दे

हा चित्रपट आपल्याला मार्क थॅकरे या मध्यवर्ती पात्राच्या आव्हानात्मक प्रवासात घेऊन जातो, जो एका अनपेक्षित परिस्थितीत शिक्षक म्हणून रुजू होतो आणि त्यातून केवळ विद्यार्थ्यांचेच नव्हे, तर स्वतःचेही जीवन बदलून टाकतो.

2.0 मुख्य पात्र आणि पार्श्वभूमी: मार्क थॅकरे यांचा संघर्ष

चित्रपटाच्या कथेचा गाभा समजून घेण्यासाठी मुख्य पात्र मार्क थॅकरे यांची वैयक्तिक आणि व्यावसायिक पार्श्वभूमी अत्यंत महत्त्वाची आहे. त्यांचे अनुभवच त्यांच्या सुरुवातीच्या अडचणी आणि अखेरच्या यशाचा पाया रचतात. एक अभियंता म्हणून त्यांची पार्श्वभूमी त्यांना एक तर्कशुद्ध आणि शिस्तबद्ध दृष्टिकोन देते, जो सुरुवातीला वर्गातील भावनिक अराजकतेसमोर अपयशी ठरतो. तसेच, ब्रिटिश गयानाहून आलेले एक कृष्णवर्णीय स्थलांतरित म्हणून, त्यांना केवळ व्यावसायिक जगातच नव्हे, तर त्यांच्या विद्यार्थ्यांच्या मनात असलेल्या सूक्ष्म पूर्वग्रहांनाही सामोरे जावे लागते.

मार्क थॅकरे यांनी अभियांत्रिकीची पदवी मिळवली असूनही, लंडनमध्ये तब्बल १८ महिने नोकरीसाठी अयशस्वी प्रयत्न केल्यानंतर, ते केवळ एक तात्पुरता उपाय म्हणून ईस्ट एन्डमधील नॉर्थ क्वे माध्यमिक शाळेत शिक्षकाची नोकरी स्वीकारतात. ही शाळा आणि तिचे विद्यार्थी अत्यंत आव्हानात्मक आहेत; इतर शाळांमधून नाकारलेल्या आणि उर्मट वर्तनासाठी ओळखल्या जाणाऱ्या विद्यार्थ्यांना येथे प्रवेश दिला जातो. अशा प्रतिकूल वातावरणात, थॅकरे यांना एका अशा वर्गाची जबाबदारी मिळते, जिथील विद्यार्थ्यांच्या त्रासाला कंटाळून आधीचे शिक्षक निघून गेलेले असतात.

या आव्हानात्मक परिस्थितीतून मार्ग काढताना थॅकरे आणि त्यांच्या विद्यार्थ्यांमध्ये निर्माण होणारे नाते हेच कथेला पुढे नेणाऱ्या महत्त्वपूर्ण व्यक्तींच्या विश्लेषणाकडे आपल्याला घेऊन जाते.

3.0 कथेतील महत्त्वाची पात्रे

'टू सर, विथ लव्ह' या चित्रपटाची भावनिक खोली आणि कथा पुढे नेण्याचे काम प्रामुख्याने शिक्षक मार्क थॅकरे आणि त्यांच्या काही प्रमुख विद्यार्थ्यांमधील आंतरक्रियेतून होते. ही पात्रे केवळ कथेचे घटक नसून, सामाजिक बदलाचे प्रतीक आहेत.

1. मार्क थॅकरे (Mr. Mark Thackeray):
   • ते या कथेचे नायक आहेत. सुरुवातीला अत्यंत शांत आणि संयमी स्वभावाने ते विद्यार्थ्यांच्या बंडखोरीला सामोरे जातात. मात्र, एका क्षणी त्यांचा संयम सुटतो आणि ते आपली शिकवण्याची पद्धत पूर्णपणे बदलून टाकतात. त्यांचा हा बदललेला "प्रौढ दृष्टिकोन" केवळ एक शिकवण्याची पद्धत नसून, तो परस्पर आदरावर आधारित एक जीवनविषयक तत्त्वज्ञान ठरतो. एका अनिच्छेने आलेल्या शिक्षकापासून ते विद्यार्थ्यांच्या जीवनाला दिशा देणाऱ्या एका समर्पित शिक्षकापर्यंतचा त्यांचा प्रवास प्रेरणादायी आहे.
2. बर्ट डेनहॅम (Bert Denham):
   • तो वर्गातील मुख्य विरोधी विद्यार्थी आहे, जो थॅकरे यांच्या अधिकाराला सतत आव्हान देतो. त्याचा बंडखोर स्वभाव हा केवळ वैयक्तिक नसून, व्यवस्थेविरुद्धच्या तरुण पिढीच्या रोषाचे प्रतीक आहे. बॉक्सिंग सामन्याच्या वेळी त्याचा आणि थॅकरे यांचा संघर्ष शिगेला पोहोचतो. मात्र, त्या घटनेनंतर त्याच्या मनात थॅकरे यांच्याबद्दल निर्माण झालेला आदर, हा वर्गातील वातावरणात एक निर्णायक बदल घडवून आणतो.
3. पामेला डेअर (Pamela Dare):
   • ती बंडखोर विद्यार्थ्यांचे नेतृत्व करणाऱ्यांपैकी एक आहे. तिच्या आईच्या हस्तक्षेपानंतर थॅकरे तिच्याशी संवाद साधतात. चित्रपटात असे सुचवले आहे की तिच्या मनात थॅकरे यांच्याबद्दल एक प्रकारचे आकर्षण निर्माण होते. चित्रपटाच्या शेवटी होणाऱ्या नृत्य समारंभात ती थॅकरे यांना आपला जोडीदार म्हणून निवडते, ही गोष्ट तिची बदललेली प्रौढ वृत्ती आणि त्यांच्याबद्दलचा आदर दर्शवते.

या पात्रांच्या परस्पर संबंधातूनच चित्रपटाची कथा टप्प्याटप्प्याने उलगडत जाते, जी त्यांच्यातील परिवर्तनाचा आलेख मांडते.

4.0 कथेचा प्रवास: महत्त्वाच्या घटनांचा क्रमवार आढावा

या चित्रपटाचे सामर्थ्य त्याच्या संरचित कथानकात आहे, जे शिक्षक आणि विद्यार्थी या दोघांमध्ये होणारे हळूहळू पण निश्चित बदल दर्शवते. ही परिवर्तनाची प्रक्रिया समजून घेण्यासाठी कथेतील महत्त्वाच्या टप्प्यांचा विश्लेषणात्मक आढावा घेणे आवश्यक आहे.

4.1 सुरुवातीची अराजकता (The Initial Chaos)

चित्रपटाच्या सुरुवातीला, डेनहॅम आणि डेअर यांच्या नेतृत्वाखाली विद्यार्थी वर्गात गोंधळ घालतात, तोडफोड करतात आणि थॅकरे यांना मानसिकदृष्ट्या खच्ची करण्याचा प्रयत्न करतात. या सर्व प्रकारांना थॅकरे शांतपणे पण दृढपणे सामोरे जातात. त्यांचा हा संयम विद्यार्थ्यांच्या अपेक्षेपेक्षा वेगळा असतो आणि संघर्षाची पहिली ठिणगी टाकतो.

4.2 शिकवण्याच्या पद्धतीत बदल: "प्रौढ दृष्टिकोन" (A Change in Method: The "Adult Approach")

एके दिवशी वर्गातील मुली स्टोव्हमध्ये सॅनिटरी टॉवेल जाळतात, तेव्हा थॅकरे यांचा संयम सुटतो. ते मुलींना त्यांच्या "निर्लज्ज वर्तनासाठी" (slutty behaviour) खडसावतात. या घटनेनंतर, ते आपली पारंपारिक शिकवण्याची पद्धत पूर्णपणे बदलण्याचा निर्णय घेतात. ते जाहीर करतात की आतापासून ते विद्यार्थ्यांना पुस्तकातून शिकवणार नाहीत, तर त्यांच्याशी प्रौढ व्यक्तींसारखे वागतील. ते नवीन नियम लागू करतात:

• मुलांना त्यांच्या आडनावाने आणि मुलींना 'मिस' म्हणून संबोधले जाईल.
• विद्यार्थी त्यांना 'सर' किंवा 'मिस्टर थॅकरे' म्हणतील.
• पुस्तकी ज्ञानाऐवजी जीवनातील कोणत्याही विषयावर मोकळेपणाने चर्चा करण्याची संधी दिली जाईल.

4.3 यश आणि अडथळे (Success and Setbacks)

थॅकरे यांच्या नवीन दृष्टिकोनाचे सकारात्मक परिणाम दिसू लागतात; व्हिक्टोरिया आणि अल्बर्ट संग्रहालय आणि नैसर्गिक इतिहास संग्रहालयाची त्यांची सहल यशस्वी होते. तथापि, काही मोठे अडथळेही येतात. जेव्हा ते विद्यार्थी पॉटरला व्यायाम शिक्षक मिस्टर बेल यांची माफी मागावी अशी मागणी करतात, तेव्हा विद्यार्थ्यांचा त्यांच्यावरील विश्वास काही काळासाठी कमी होतो. यापेक्षाही मोठा धक्का तेव्हा बसतो, जेव्हा विद्यार्थी सील्स नावाच्या कृष्णवर्णीय विद्यार्थ्याच्या आईच्या अंत्यविधीसाठी फुलांच्या हाराकरिता त्यांची देणगी नाकारतात. त्या काळी प्रचलित असलेल्या 'रंगीत' (coloured) व्यक्तीच्या घरी जाण्याने होणाऱ्या संभाव्य सामाजिक टीकेची त्यांना भीती वाटते. हा क्षण चित्रपटातील वांशिक पूर्वग्रहाच्या समस्येवर थेट भाष्य करतो आणि थॅकरे यांच्यापुढील आव्हान किती मोठे आहे, हे दाखवून देतो.

4.4 आदराची कमाई: कथेचा परमोच्च बिंदू (Earning Respect: The Climax)

दोन महत्त्वाच्या घटना थॅकरे यांना विद्यार्थ्यांचा निर्विवाद आदर मिळवून देतात आणि त्यांचे यश निश्चित करतात:

• बॉक्सिंगचा सामना: डेनहॅम थॅकरे यांना बॉक्सिंगसाठी आव्हान देतो. थॅकरे हे आव्हान स्वीकारतात आणि केवळ शारीरिक ताकदीने नव्हे, तर बुद्धिमत्तेने एकाच प्रभावी ठोशाने (punch to the solar plexus) सामना संपवतात. या घटनेने ते केवळ सामना जिंकत नाहीत, तर डेनहॅमचा आदर आणि प्रशंसाही मिळवतात.
• अंत्यसंस्कार: सील्सच्या आईच्या अंत्यसंस्कारावेळी संपूर्ण वर्ग उपस्थित असल्याचे पाहून थॅकरे भारावून जातात. वैयक्तिक निवड आणि जबाबदारीबद्दल त्यांनी दिलेले धडे विद्यार्थ्यांनी खऱ्या अर्थाने आत्मसात केल्याचे हे प्रतीक होते. हा क्षण विद्यार्थ्यांच्या वैचारिक परिपक्वतेचा परमोच्च बिंदू ठरतो.

4.5 समारोप: एका शिक्षकाचे ध्येय (The Resolution: A Teacher's Calling)

चित्रपटाच्या शेवटी, वर्षाच्या अखेरीस होणाऱ्या नृत्य समारंभात विद्यार्थी थॅकरे यांना सन्मानाने आमंत्रित करतात. विद्यार्थी त्यांना भेट म्हणून एक चांदीचा पेला देतात, ज्यावर "टू सर, विथ लव्ह" (To Sir, with Love) असे कोरलेले असते. या भावनिक क्षणाने थॅकरे भारावून जातात. आपल्या वर्गात परतल्यावर, त्यांना मिळालेली अभियांत्रिकीची नोकरीची ऑफर ते फाडून टाकतात. हे कृत्य त्यांच्या नवीन व्यवसायाप्रती असलेल्या वचनबद्धतेचे आणि त्यांना सापडलेल्या ध्येयाचे प्रतीक ठरते.

थॅकरे यांचा वैयक्तिक विजय हा केवळ एका वर्गापुरता मर्यादित नव्हता; तो त्या काळातील सामाजिक आणि वांशिक अडथळ्यांवर मिळवलेल्या विजयाचे प्रतीक होता. चित्रपट याच मोठ्या संघर्षावर अधिक सखोल भाष्य करतो.

5.0 चित्रपटातील मध्यवर्ती कल्पना आणि सामाजिक भाष्य

'टू सर, विथ लव्ह' हा चित्रपट केवळ एका आकर्षक कथेपुरता मर्यादित नाही, तर तो आपल्या काळातील महत्त्वपूर्ण सामाजिक समस्यांवर केलेल्या सखोल भाष्यासाठीही ओळखला जातो. या चित्रपटाने काही मूलभूत कल्पना अत्यंत प्रभावीपणे मांडल्या आहेत.

• सामाजिक आणि वांशिक मुद्दे (Social and Racial Issues): हा चित्रपट १९६० च्या दशकातील लंडनमधील वांशिक पूर्वग्रहांवर सूक्ष्मपणे भाष्य करतो. थॅकरे यांना त्यांची पात्रता असूनही अभियांत्रिकीची नोकरी मिळण्यात येणाऱ्या अडचणी आणि सील्स या कृष्णवर्णीय विद्यार्थ्याच्या घरी जाण्यास विद्यार्थ्यांचा सुरुवातीचा नकार, हे त्या काळातील समाजात खोलवर रुजलेला वांशिक तणाव दर्शवतात.
• आदर आणि शिक्षण (Respect and Education): थॅकरे यांचा "प्रौढ दृष्टिकोन" हे सिद्ध करतो की केवळ पारंपारिक शिस्तीपेक्षा परस्पर आदर हा विद्यार्थ्यांची सुप्त क्षमता ओळखण्यासाठी अधिक प्रभावी मार्ग आहे. जेव्हा शिक्षक विद्यार्थ्यांना एक व्यक्ती म्हणून सन्मान देतो, तेव्हाच शिक्षण खऱ्या अर्थाने सुरू होते.
• शिक्षक-विद्यार्थी संबंध (Teacher-Student Relationships): हा चित्रपट शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यातील नात्याचे सुंदर आणि गुंतागुंतीचे चित्रण करतो. सुरुवातीला संघर्षाने भरलेले हे नाते हळूहळू परस्पर प्रशंसा आणि आपुलकीमध्ये बदलते. हे नातेच शिक्षणाच्या खऱ्या शक्तीचे आणि परिवर्तनाच्या शक्यतेचे प्रतीक बनते.

या मध्यवर्ती कल्पनांमुळे चित्रपटाला एक वेगळी खोली प्राप्त झाली आणि त्याच्या वास्तविक जगातील यशाचा पाया रचला गेला.

6.0 चित्रपटाचा वारसा आणि प्रभाव

'टू सर, विथ लव्ह' या चित्रपटाचा प्रभाव केवळ सांस्कृतिकच नव्हता, तर तो व्यावसायिकदृष्ट्याही प्रचंड यशस्वी ठरला, ज्यामुळे त्याने क्लासिक चित्रपटांच्या यादीत आपले अढळ स्थान निर्माण केले. चित्रपटाच्या यशाचे आणि प्रभावाचे विविध पैलू खालीलप्रमाणे आहेत:

• बॉक्स ऑफिसवरील यश (Box Office Success): अंदाजे ६,२५,००० डॉलर्सच्या माफक बजेटमध्ये तयार झालेल्या या चित्रपटाने जगभरात तब्बल ४२.४ दशलक्ष डॉलर्सची कमाई केली. १९६७ मध्ये अमेरिकेतील सर्वाधिक कमाई करणाऱ्या चित्रपटांपैकी हा एक होता.
• प्रसिद्ध शीर्षक गीत (Famous Title Song): चित्रपटाचे शीर्षक गीत 'टू सर विथ लव्ह', जे लुलू यांनी गायले होते, प्रचंड लोकप्रिय झाले. १९६७ मध्ये अमेरिकेत ते सर्वाधिक विकले जाणारे एकल गीत (best-selling single) ठरले.
• समीक्षकांची प्रतिक्रिया (Critical Reception): चित्रपटाला समीक्षकांकडून एकूणच सकारात्मक प्रतिसाद मिळाला (रॉटन टोमॅटोजवर ८९% रेटिंग). तथापि, काहींनी याला "भावनिक अवास्तवता" (sentimental non-realism) किंवा "हास्यास्पद" म्हटले. विशेष म्हणजे, मूळ कादंबरीचे लेखक ई. आर. ब्रेथवेट यांना हा चित्रपट अजिबात आवडला नव्हता, कारण चित्रपटाने कादंबरीतील आंतरवंशीय प्रेमसंबंधाचा महत्त्वाचा भाग वगळला होता.

या सर्व बाबींमुळे चित्रपटाला एक चिरस्थायी वारसा लाभला, जो त्याच्या आशावादी संदेशामुळे आजही प्रेक्षकांच्या मनात घर करून आहे.

7.0 अंतिम निष्कर्ष

'टू सर, विथ लव्ह' हा केवळ एका शाळेतील वर्गाची कथा नाही, तर तो एका समर्पित शिक्षकाच्या सामर्थ्यावर आणि मानवी करुणेवर ठेवलेला दृढ विश्वास आहे. हा चित्रपट एक कालातीत आणि आशावादी संदेश देतो की आदर, सचोटी आणि समजूतदारपणाच्या जोरावर एक शिक्षक केवळ विद्यार्थ्यांच्या मनातच बदल घडवू शकत नाही, तर सामाजिक आणि वांशिक अडथळेही पार करू शकतो. सिडनी पॉइटिए यांचा प्रभावी अभिनय आणि हृदयस्पर्शी कथानकामुळे हा चित्रपट आजही तितकाच प्रासंगिक आणि प्रेरणादायी वाटतो.